Skutki nieprawidłowej oceny opinii biegłego mają
bardzo poważne skutki dla postępowania. Oto kilka podstawowych
problemów związanych z przeprowadzaniem ekspertyz psychologicznych,
których znajomość może ułatwić sędziom i prokuratorom weryfikację
efektów pracy biegłych tej specjalności.
 |
|
Skutki nieprawidłowej oceny opinii biegłych sądowych bywają brzemienne. Tylko
badania pełne obiektywne, rzetelne i wdane przez wysokiej klasy specjalistów
mogą być kluczowe dla sądu. (red dmg)
|
Współczesny wymiar sprawiedliwości w szerokim zakresie korzysta z opinii biegłych reprezentujących różne dziedziny wiedzy i dyscypliny naukowe, należących najczęściej do tzw. nauk sądowych. Zgodnie z definicją przyjętą przez polskich autorów, są to nauki „pomostowe” – nienależące bezpośrednio do kręgu nauk prawnych, lecz wywodzące się z nauk przyrodniczych, humanistycznych, technicznych, których osiągnięcia adaptują na rzecz realizacji celów wymiaru sprawiedliwości. Jednocześnie ciągły rozwój nauk sądowych powoduje, że wiedza specjalistyczna coraz częściej stwarza trudności w ocenie, a nawet zrozumieniu opinii biegłych przedstawianych organom procesowym.
Wśród wspomnianych nauk szczególną pozycję zajmuje psychologia. Z jednej strony nikt już nie kwestionuje potrzeby korzystania z wiedzy psychologicznej dla rozwiązywania określonych problemów w procesie (co znalazło zresztą wyraz w stosownych uregulowaniach prawnych), z drugiej – żadne inne opinie biegłych nie budzą chyba tylu kontrowersji i polemik. Wydaje się, że jedną z najistotniejszych kwestii jest tu właściwa ocena przez organ procesowy czynności biegłego psychologa i wydanej na ich podstawie opinii, możliwie już na wczesnym etapie postępowania.
Skutki nieprawidłowej oceny opinii bywają brzemienne. Po pierwsze, przyjęcie błędnego stanowiska biegłego prowadzi do niewłaściwych decyzji procesowych o trudnych do przewidzenia, zwłaszcza dla osób uwikłanych w sprawę, konsekwencjach. Po wtóre, nieuzasadniona negatywna ocena poprawnej, z punktu widzenia standardów zawodowych, opinii powoduje zlecanie kolejnych ekspertyz i powielanie badań psychologicznych, nieobojętnych dla osoby, której ekspertyza dotyczy – wpływając na przewlekłość postępowania.
Niezbędne czynności biegłego psychologa
Podobnie jak biegli innych specjalności, także psychologowie są zobowiązani do spełnienia podstawowych wymogów formalnych i merytorycznych stawianych opiniom sądowym. Wśród nich podstawowym jest wyróżnienie w opinii części sprawozdawczej i konkludującej. Jeżeli więc opinia nie zawiera wyczerpującego sprawozdania z przeprowadzonych przez biegłego czynności, a ogranicza się wyłącznie do odpowiedzi na pytanie organu procesowego (np. do stwierdzenia, że poziom umysłowy świadka jest odpowiedni do wieku, a jego relacja wiarygodna psychologicznie), bez odniesienia się do źródeł dokonanych ustaleń, należy ją uznać za co najmniej niepełną.
Warto podkreślić, że, o ile tego typu konstatacje są dopuszczalne w orzecznictwie psychologicznym (kiedy psycholog wydaje zaświadczenie co do określonych kompetencji swojego klienta), o tyle nie mają nic wspólnego ze sztuką opracowywania ekspertyz dla celów sądowych. Psycholog pełniący rolę biegłego ma, przewidziany przepisami, obowiązek przedstawienia informacji dotyczących przeprowadzonego badania, w tym jego warunków, zastosowanych metod oraz poddanych analizie materiałów. Musi podać nie tylko wyniki badań, ale przede wszystkim ich interpretacje, i dopiero na tej podstawie sformułować wnioski stanowiące odpowiedź na pytania organu procesowego.
Materiał, warunki, metody
Dla przeprowadzania ekspertyzy psychologicznej niezbędny materiał stanowią akta sprawy (w każdym przypadku) oraz, w zależności od przedmiotu ekspertyzy, także wytwory pochodzące z rąk badanego, zaświadczenia z placówek wychowawczych, opiekuńczych, leczniczych, czy też ewentualnych miejsc pracy.
Istotną rolę dla oceny opinii biegłego mają informacje dotyczące warunków, w jakich przeprowadzono badanie psychologiczne. Często mogą mieć one decydujący wpływ na jakość uzyskanych wyników, a tym samym na ich przydatność. Jest oczywiste, że jeżeli badanie psychologiczne podejrzanego zostało przeprowadzone w niesprzyjających warunkach (np. w obecności konwoju lub funkcjonariuszy służby więziennej, też świadków na korytarzu w sądzie), to jego wyniki będą mniej wiarygodne niż uzyskane np. w gabinecie psychologicznym. Nieobojętny może być też czas trwania badania – zwłaszcza w przypadku dzieci, osób w podeszłym wieku, czy cierpiących na schorzenia, które zwiększają podatność na zmęczenie. Informacje wskazujące, że badanie takich osób zostało przeprowadzone w czasie jednego, wielogodzinnego spotkania, bez stosowania przerw, są wskazówką, że jego wyniki należy traktować ostrożnie, z uwzględnieniem możliwości ich zniekształcenia.
W tak delikatnej materii, jaką jest badanie psychiki drugiej osoby, szczególne znaczenie ma charakter kontaktu nawiązanego pomiędzy osobą badającą a badaną. Równie istotne dla oceny wyników badania są informacje o właściwościach tego kontaktu (powierzchowność-głębokość, dystans-bliskość).
Biegły winien też bezwzględnie wymienić wszystkie metody, przy użyciu których przeprowadził badanie psychologiczne. Należy przy tym pamiętać, że wywiad oraz obserwacja należą do podstawowych metod takiego badania. Brak, w uzasadnionych przypadkach, badań za pomocą testów nie dyskwalifikuje automatycznie opinii biegłego.
Zakres badania psychologicznego pozostaje oczywiście w bezpośrednim związku z problemem, który został wskazany w postanowieniu o zasięgnięciu opinii. Różnorodność spraw, w których powołuje się biegłych psychologów powoduje, że nie jest możliwe wskazanie jednego, ogólnie obowiązującego schematu badania, a tym bardziej metod, które biegły powinien zastosować. Z tego też powodu zdarzające się w praktyce przypadki oczekiwania przez strony procesowe użycia określonego testu do badania wskazanych osób, a następnie kwestionowania opinii w przypadku jego braku, należy uznać za nieuzasadnioną ingerencję ograniczającą swobodę biegłego.
Można przyjąć, że w badaniach dla celów sądowych najczęściej zachodzi konieczność zdiagnozowania podstawowych sfer funkcjonowania człowieka: poznawczej, emocjonalnej i społecznej. Współczesna psychologia dysponuje wieloma metodami do oceny tych właściwości, a wybór najbardziej odpowiedniej należy do biegłego.
Waga przeprowadzonego badania
Podstawę wydania opinii psychologicznej stanowi zatem analiza akt sprawy i wyniki przeprowadzonego badania psychologicznego. Za podstawową zasadę opracowywania opinii dla celów sądowych należy zatem przyjąć konieczność przeprowadzenia takich badań. Nieuzasadnione jest tym samym oczekiwanie, że biegły wypowie się np. o psychologicznej wiarygodności zeznań świadka czy wyjaśnień podejrzanego (oskarżonego) wyłącznie na podstawie udziału w jego przesłuchaniu. Jakkolwiek obserwacja jest metodą badania psychologicznego, to jednak pozwala wyłącznie na opis zachowania w bardzo określonej sytuacji i nie jest wystarczająca do ustalenia jego przyczyn, a więc wyjaśnienia skomplikowanych mechanizmów osobowościowych oraz sytuacyjnych. Pozwala jedynie postawić hipotezy, które powinny być zweryfikowane podczas badania.
Typowym przykładem może być tutaj demonstrowanie przez świadka w czasie przesłuchania lęku, napięcia i zażenowania. Bywa to interpretowane jako przejaw nieszczerości, podczas gdy w wyniku badania psychologicznego stwierdza się, że osoba reaguje zazwyczaj w taki sposób w nowych, nieznanych sytuacjach społecznych, bez względu na wypowiadane treści. Bywa też, że wiarygodność relacji określonej osoby jest kwestionowana ze względu na niespójność pomiędzy jej dramatyczną treścią a słabym nasileniem okazywanych emocji w trakcie obserwowanej wypowiedzi. Tymczasem przyczyny tego mogą być bardzo zróżnicowane, np. charakterystyczny sposób ekspresji dla danej osoby, wynik działania mechanizmów obronnych osobowości (odseparowanie od traumatycznych przeżyć), czy też pewnego rodzaju zobojętnienie wynikające z faktu częstego opisywania tych samych zdarzeń (np. na skutek wielokrotnego przesłuchiwania).
W przypadku małoletnich świadków czy nieletnich sprawców czynów zabronionych zakres badania psychologicznego winien obejmować także wywiad z ich opiekunami. Dla sporządzenia rzetelnej opinii konieczne jest bowiem uzyskanie danych dotyczących rozwoju psychicznego i fizycznego badanych oraz uwzględnienie tych informacji dla wyjaśnienia przyczyn ich określonego zachowania. Nieprzeprowadzenie wywiadu z rodzicami (opiekunami) należy uznać za istotny mankament opinii.
Przyjmując jako zasadę rzetelnego opiniowania konieczność przeprowadzania badań psychologicznych osób, których opinia dotyczy, zaznaczyć trzeba, że również od tej zasady możliwe są wyjątki. Należą do nich sytuacje, w których osoba jest niedostępna (np. zmarła czy zaginęła), nie wyraża zgody na badanie, uczestniczy w nim biernie, bądź była już wcześniej wielokrotnie badana psychologicznie. Biegły psycholog może podjąć się wydania opinii tylko pod warunkiem, że w dostępnym do analizy materiale znajdują się udokumentowane informacje pozwalające na określenie właściwości psychicznych takiej osoby oraz na odtworzenie jej funkcjonowania w sytuacjach związanych z przedmiotem postępowania.
Prezentacja wyników
Odrębnym problemem, równie istotnym dla oceny rzetelności opinii, jest sposób przedstawienia przez biegłego wyników przeprowadzonych badań. Zgodnie z obowiązującymi standardami, diagnoza psychologiczna winna obejmować całościowy opis osobowości i charakterystykę funkcjonowania badanej osoby na podstawie wyników wszystkich zastosowanych metod.
Za niewystarczające należy uznać przytaczanie wyników poszczególnych testów, szczególnie bez wyjaśnienia ewentualnych rozbieżności między nimi. Biegły nie jest też zobowiązany do podawania w opinii wyników liczbowych, ich przytaczanie może wręcz spowodować niekorzystne dla badanego konsekwencje. Biegły musi natomiast przechowywać wyniki badań – tak, by w przypadku kwestionowania jego opinii mógł udostępnić je kolejnym biegłym psychologom.
Kolejne opinie
Wydanie opinii psychologicznej musi być poprzedzone przeprowadzeniem ekspertyzy, w której biegły jest zobowiązany do wykonania określonych czynności. Za wyjątkiem kilku wspomnianych sytuacji, za dyskwalifikujący opinię biegłego psychologa należy uznać brak badań lub przeprowadzenie ich w niewystarczającym zakresie.
W przypadku stwierdzenia przez organ procesowy braków w opinii biegłego nie zawsze jednak uzasadnione jest powoływanie kolejnych biegłych. Wydaje się, że sądy i prokuratura w niewystarczającym stopniu wykorzystują możliwości zlecania uzupełniania opinii tym samym biegłym. Tymczasem, z punktu widzenia osób badanych, zwłaszcza dzieci bądź dorosłych o szczególnych właściwościach psychicznych rzutujących na trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem, korzystniejszy dla uzyskania wartościowego materiału może być ponowny kontakt badanego z tym samym biegłym.
Podobna praktyka pożądana jest w przypadku stwierdzenia różnic pomiędzy opiniami biegłych powołanymi w tej samej sprawie. Zanim organ procesowy podejmie decyzję o zasięgnięciu kolejnej opinii, warto doprowadzić do konfrontacji biegłych i ustalenia przyczyn rozbieżności. Często bowiem sprzeczności okazują się pozorne, np. wynikają z faktu, że biegli przeprowadzali badania tych samych osób, ale w różnych okresach ich życia i w odmiennych sytuacjach osobistych. Mogli też dysponować innym materiałem, w zależności od etapu postępowania procesowego, lub też w swoich opiniach posługiwali się odmiennym, właściwym dla różnych metod badawczych, językiem.
Z doświadczeń autorek tego artykułu – biegłych często opiniujących jako kolejny zespół powoływany w określonej sprawie – wynika, że jakość opinii psychologicznych niestety nie zawsze odpowiada wymaganym standardom. Jedną z podstawowych przyczyn tego stanu jest fakt wpisywania na listy biegłych osób nieposiadających, poza dyplomem ukończenia studiów psychologicznych, wystarczających kompetencji do pełnienia swoich ról. Wypada wyrazić nadzieję, że kwestie te zostaną uporządkowane w przygotowywanej ustawie o biegłych sądowych.
